Jan Matejko – autoportretPolski malarz,urodzony 24.06.1838 roku w Krakowie. Powszechnie uważany jest za
najwybitniejszego polskiego malarza.
Jan był dziewiątym z jedenastu
dzieci czeskiego emigranta, osiadłego w Polsce około 1807 oraz córki siodlarza
ze spolonizowanej rodziny niemieckiej. Mimo takich różnic kulturowych w
rodzinie, w krakowskim domu Matejków panowała polska, patriotyczna atmosfera,
żywe były ideały niepodległościowe - dwaj bracia Jana walczyli w okresie Wiosny
Ludów na Węgrzech, w której jeden z nich zginął. Istotny wpływ na
ukształtowanie wyobraźni i zainteresowanie historią przyszłego malarza wywarł
jego starszy brat, Franciszek, docent nauk pomocniczych historii i pracownik
Biblioteki Jagiellońskiej.
Nie bez znaczenia była tu też
atmosfera rodzinnego Krakowa, jego zabytki sięgające epoki średniowiecza, Wawel
z Zamkiem Królewskim i grobami władców Polski w katedrze oraz stosunkowo duża
(w porównaniu z innymi zaborami) swoboda w kultywowaniu tradycji narodowych.
Sam Jan już od najmłodszych lat zdradzał niepospolite
zdolności plastyczne. Podejmując w roku 1852 naukę w krakowskiej Szkole Sztuk
Pięknych, Matejko miał już wyraźnie określony kierunek zainteresowań. Wiedzę
historyczną wciąż pogłębiał poprzez studiowanie dzieł dawnych kronikarzy oraz
pasję rysownika-dokumentalisty odwzorowującego w szkicach ołówkowych wizerunki
polskich królów i książąt, zabytki krakowskiej architektury, rzeźby i rzemiosła
artystycznego.
W Szkole Sztuk Pięknych pod wpływem Wojciecha Kornelego Stattlera przyswoił
sobie surową dyscyplinę rysunku, staranny, precyzyjny sposób opracowywania
powierzchni malarskiej oraz poważny stosunek do sztuki rozumianej jako
powołanie i rodzaj misji narodowej. Drugi z krakowskich nauczycieli Matejki,
Władysław Łuszczkiewicz, umiejętnie podsycał jego zainteresowanie historią oraz
wpajał szacunek dla zabytków i pamiątek przeszłości.
W grudniu 1858 roku, uzyskawszy
stypendium na dalsze studia za granicą, Matejko wyjechał do Monachium. Przez
siedem miesięcy kształcił się w tamtejszej Akademii Sztuk Pięknych pod
kierunkiem Hermanna Anschütza. Wiele czasu spędzał też w Starej i Nowej
Pinakotece (Neue – i Alte Pinaktohek), studiując dzieła dawnych mistrzów i
współczesnych przedstawicieli niemieckiego akademizmu. Przeżywał wówczas okres
fascynacji malarstwem historycznym francuskiego artysty, Paula Delaroche'a. W
wyniku zachorowania na tyfus oraz konieczności stawienia się przed komisją
wojskową Matejko wrócił do Krakowa; nigdy potem nie wrócił do Monachium na
studia. W roku 1860 rozpoczął studia w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu, które
bardzo szybko przerwał, niezadowolony ze wskazówek udzielanych mu podczas
korekty prac przez profesora Christiana Rubena.
W tym samym roku zmarła matka
artysty.
Ideowa i artystyczna postawa
Matejki dojrzewała od początku lat sześćdziesiątych, w kręgu krakowskiej
cyganerii, skupiającej młodych artystów, pisarzy i historyków, którzy spotykali
się w rzeźbiarskiej pracowni Parysa Filippiego.
Z tego okresu datuje się jego
przyjaźń z Józefem Szujskim, późniejszym współtwórcą krakowskiej szkoły
historycznej, który wpłynął wówczas inspirująco na ideową koncepcję malarstwa
Matejki.
Pierwszy sukces Matejko odniósł w
1865 roku, zdobywając na dorocznym Salonie Paryskim złoty medal za Kazanie Skargi.
Dwa lata później, na Wystawie
Powszechnej w Paryżu, malarz uzyskał złoty medal I klasy za obraz Rejtan na Sejmie Warszawskim 1773 roku,
który został zakupiony przez cesarza Austrii Franciszka Józefa.
W 1862 roku namalował pierwszy
dojrzały obraz Stańczyk,
rozpoczynając nim w swej twórczości okres krytycyzmu wobec magnaterii,
odpowiedzialnej za upadek Polski. Powstały wtedy: Kazanie Skargi z 1864, Rejtan
z 1866.
W odpowiedzi na krytykę tych
obrazów w środowisku krakowskich historyków, artysta namalował w 1867 roku Wyrok na Matejkę i rozpoczął
przygotowania do serii obrazów ukazujących wielkie chwile z narodowej przeszłości:
Unia Lubelska, 1869, Batory pod Pskowem, 1871, Bitwa pod Grunwaldem, 1878 (wszystkie
Muzeum Narodowe, Warszawa), Sobieski
pod Wiedniem, 1883 (Zbiory Watykańskie, Rzym), Hołd Pruski, 1882 (Muzeum Narodowe, Kraków). Malowana z ogromnym
rozmachem romantyczna wizja narodowej historii spotkała się z entuzjastycznym
przyjęciem w kraju i przyniosła artyście niekłamaną sławę. Doskonale opanowany
warsztat, teatralność kompozycji bliska zachodniemu malarstwu akademickiemu
oraz siła wizji, przyniosły Matejce liczne sukcesy za granicą, medale na
Salonie Paryskim, członkostwa kilku Akademii Sztuki.
W 1865 roku urodził się Matejce
syn, Tadeusz, w 1867 przyszła na świat córka, Helena, zaś dwa lata po niej
druga córka.
W 1873 artysta otrzymał oficjalną
propozycję objęcia stanowiska dyrektora Akademii Sztuk Pięknych w Pradze.
Odmowa Matejki stała się impulsem do zaproponowania mu analogicznego stanowiska
w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. W latach 1873-93 artysta był dyrektorem i
profesorem tej właśnie uczelni, ciążąc nad szkołą metodami pedagogicznymi i
swym ogromnym autorytetem.
Do grona jego uczniów należeli
m.in. wybitni twórcy sztuki polskiej okresu modernizmu - Jacek Malczewski, Stanisław Wyspiański,
Józef Mehoffer.
W 1876 roku Matejko wykupił
folwark w Krzesławicach pod Krakowem (dzisiejsza Nowa Huta). Do dworu dobudował
pracownię oraz wybudował istniejącą do dziś szkołę. Mniej więcej wtedy też
zaczęła się pogłębiać choroba psychiczna jego żony. W 1878 roku urodziła się i
niedługo później zmarła trzecia córka Matejki, Regina.
Obok działalności pedagogicznej
Matejko położył ogromne zasługi w zakresie opieki nad zabytkami Krakowa,
uczestniczył w pracach komisji konserwatorskich podczas odnawiania gotyckiego
ołtarza Wita Stwosza w Kościele Mariackim (1867-69), restauracji gmachu
Sukiennic (1875-79), zamku na Wawelu (1886) oraz Kościoła Mariackiego (1889).
W 1883 roku, po ofiarowaniu
papieżowi Leonowi XIII obrazu Sobieski
pod Wiedniem jako daru od narodu polskiego, został odznaczony Krzyżem
Komandorskim Orderu Piusa IX. Pozycję Matejki jako jednego z najwybitniejszych
malarzy ówczesnej Europy potwierdza również przyznanie członkostwa wielu
prestiżowych instytucji - m.in. francuskiej Académie des Beaux-Arts (1873) oraz
Institut de France (1874), Akademii Sztuki w Berlinie (1874), Rafaelowskiej
Akademii w Urbino (1878), Wiener Kunstlergenossenschaft (1888).
W 1882 roku Wydział Krajowy we
Lwowie ufundował stypendium imienia artysty na studia zagraniczne dla wybranego
przez niego ucznia krakowskiej Szkoły Sztuk Pięknych. W tym samym roku jego
imieniem został nazwany plac, przy którym wzniesiono nowy gmach szkoły (był to
grunt wcześniej ofiarowany Matejce przez władze miasta, a przez niego z kolei
przeznaczony pod budowę Szkoły).
W roku 1883, z okazji
dwudziestopięciolecia pracy twórczej, w Zamku Królewskim na Wawelu została
urządzona wystawa jubileuszowa blisko stu dzieł artysty.
W 1887 roku Matejko uzyskał tytuł
doktora honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego w dowód uznania dla jego
wiedzy z dziedziny historii.
Artysta zmarł 1.11.1893 w
rodzinnym Krakowie.
Ten wielki patriota traktował
sztukę jako posłannictwo, w całości oddane w służbę narodowi. Sugestywność jego
olbrzymich płócien sprawiła, że do dziś panują one nad wyobraźnią historyczną
Polaków. Matejko pozostawił ogromną spuściznę artystyczną, obejmującą ponad
trzysta dzieł olejnych - portretów, obrazów o treści historycznej, religijnej,
alegorycznej - oraz kilkaset rysunków i szkiców (w tym sławny i szeroko
spopularyzowany Poczet królów i
książąt polskich, 1890-92).
Odszedł jako zasłużony Polak, wielki artysta, wybitny pedagog i obrońca
zabytków Krakowa.
Jego malarstwa nie sposób
rozpatrywać w kategoriach czysto artystycznych, w oderwaniu od funkcji, jaką
pełniło i pełni nadal w społecznym odbiorze. Stworzona przez niego synteza
dziejów narodowych na zawsze wpisała się w kanon wiedzy historycznej i
patriotycznego wychowania kolejnych pokoleń Polaków.
Malarstwo Matejki niejednokrotnie
poddawane było w XX w. krytyce, szczególnie w środowisku kapistów. Wielu
obrazom rzeczywiście brak przestrzeni, kolor jest drugorzędnym środkiem wyrazu,
a przy doskonałym, realistycznym rysunku szczegółów i świetnych wizerunkach
poszczególnych postaci całość kompozycji jest stłoczona i zagmatwana. Niektóre
jednak obrazy, jak Wyjazd Henryka
Pobożnego z Legnicy, 1886, Klęska
legnicka, 1889, a
także Bitwa pod Grunwaldem,
budowane są rozwibrowaną plamą barwną, stanowiącą główny element wyrazowy, a
rysunek jest bardziej swobodny, uwolniony z rygorów realizmu. Duże znaczenie
dla przyszłości sztuki polskiej miała polichromia kościoła Mariackiego w
Krakowie z lat 1889-93, której kartony prezentują secesyjną linię i
dekoracyjność, kontynuowane potem przez uczniów Matejki: Wyspiańskiego i
Mehoffera, tak jak matejkowska ekspresja jest obecna we wczesnych pracach
innego jego ucznia - Wojciecha Weissa.
Twórczość Matejki nie poddaje się prostej,
jednoznacznej definicji, chociaż często bywa kojarzona z akademickim nurtem
historycznego malarstwa tzw. wielkiej maniery. Romantyczny żywioł wyobraźni,
namiętność uczuć, patos i siła malarskiej ekspresji zadecydowały o tym, że
pozostała zjawiskiem odosobnionym na tle sztuki polskiej i europejskiej drugiej
połowy XIX wieku. Wyrosła z gorącego patriotyzmu Matejki, z głębokiej wiedzy
historycznej i z umiłowania artystycznego dziedzictwa przeszłości.
Stanisław Lewkowicz
Pierwszy Marszałek
Polski
Pierwszy Marszałek Polski – Józef
Piłsudski urodził się w 1867 r. w Zułowie pod Wilnem,
w rodzinie pielęgnującej tradycje patriotyczne. Józef
Piłsudski wychowywał się wraz z pięcioma braćmi i czterema siostrami
do siódmego roku życia na wsi, później przenosi się z rodziną do Wilna. Tam
kończy rosyjskie gimnazjum i zapisuje się na studia medyczne w Charkowie.
Wkrótce zostaje wydalony z uniwersytetu za udział w rozruchach
studenckich. Po powrocie do Wilna zostaje wmieszany
w przygotowywany przez rewolucjonistów rosyjskich spisek na życie cara
Aleksandra III. Władze aresztują go i skazują na 5 lat zsyłki na
Syberię. W 1892 r. Piłsudski wraca na ziemie polskie i bierze udział w
tworzeniu Polskiej Partii Socjalistycznej. Pod pseudonimem "Wiktor"
redaguje i drukuje pismo PPS-u "Robotnik". W tym czasie żeni się
z Maria Juszkiewiczową z Koplewskich. W 1900 r. zostaje aresztowany
przez Rosjan i osadzony w X pawilonie Cytadeli Warszawskiej. Symulując
obłęd zmusza władze do przeniesienia go do szpitala w Petersburgu
skąd ucieka w 1901 r. i osiedla się w Krakowie. Kontynuuje
działalność m.in. na czele założonej przez siebie Organizacji
Bojowej PPS, która jest jedną z głównych sił rewolucji 1905-1907 r.
Po klęsce rewolucji, Piłsudski koncentruje się na przygotowaniu polskiej
siły zbrojnej - niezbędnej w obliczu coraz wyraźniej zbliżającego się konfliktu
państw zaborczych. Udaje mu się powołać do życia "Związek
Strzelecki", "Strzelca", "Drużyny Strzeleckie", a
w 1912 r. zostaje wybrany ich Komendantem Głównym.
Podczas I wojny światowej organizował oddziały
zbrojne - zalą. Rzekł przyszłej armii polskiej. Początkowo prowadził
niezależną akcję na ziemiach polskich podległych Rosji, po niej
musiał podporządkować się władzom Austrii, w wyniku czego powstały Legiony
Polskie. Osobiście dowodził I Brygadą Legionów i na jej czele stoczył
z Rosjanami wiele bitew, zdobywając sobie sławę wskrzesiciela polskiej
armii. Równocześnie zaczął tworzyć i kierować konspiracyjną
organizacją POW (Polska Organizacja Wojskowa).
Józef Piłsudski walcząc z legionami u boku armii
austriackiej, konsekwentnie domagał się od Niemiec i Austrii utworzenia
niezawisłego rządu polskiego. W 1917 r. po odmówieniu złożenia
przysięgi przez polskich żołnierzy na wierność Austrii i Niemiec Józef
Piłsudski zostaje aresztowany i osadzony przez Niemców w twierdzy w
Magdeburgu. Przebywa tam do listopada 1918 r. W tym czasie rodzi się
Piłsudskiemu pierwsza córka Wanda ze związku z Aleksandrą Szczerbińską
- towarzyszką życia Komendanta jeszcze sprzed I wojny. Dwa lata
później przychodzi na świat druga córka - Jadwiga. Po klęsce Niemiec
- Piłsudski wraca w listopadzie 1918 r. do Warszawy obejmując
urząd Naczelnika Państwa. W latach 1919-1920 skupił się na obronie
zdobytej przez Polskę niepodległości. Jako Naczelny Wódz wojsk polskich
przeprowadził Piłsudski zwycięską wojnę z bolszewicką Rosja, kończąc walkę
pokojem w Rydze. Od 1920 r. był marszałkiem Polski. W 1922 r. po
wyborze Gabriela Narutowicza na prezydenta złożył urząd Naczelnika Państwa a w
następnym roku zrezygnował ze wszystkich funkcji wojskowych. Rozczarowany
kierunkiem, w jaki zmierzała demokracja w Państwie, odsunął się od życia
politycznego i zamieszkał w Sulejówku pod Warszawą razem z żona
Aleksandrą, którą polubił w 1921 r. po śmierci Marii Piłsudskiej oraz
z córkami. W maju 1926 r. niezadowolony z istniejących w
Państwie stosunków, zaniepokojony pogarszająca się stale sytuacja ekonomiczną
i polityczną Polski, stanął na czele wiernych mu oddziałów wojskowych
i przejął władzę, zmuszając do ustąpienia z urzędu prezydenta
Wojciechowskiego i premiera Witosa. Od tej chwili wywierał decydujący
wpływ na wszystkie ważniejsze zagadnienia polityczne w Polsce sprawując bez
przerwy urząd Generalnego Inspektora Sił Zbrojnych oraz Ministra Spraw
Wojskowych. Pełnił również dwukrotnie urząd premiera (w latach 1926-28 i
1930r.). Wobec rosnącego zagrożenia zewnętrznego i anarchizacji życia
wewnętrznego ograniczył uprawnienia Sejmu. Starał się utrzymać samodzielne
miejsce Polski w polityce międzynarodowej - domagał się zawarcia
paktu o nieagresji z ZSRR (1932) i Niemcami (1934), próbując
jednocześnie wzmocnić pozycję Polski wobec sojuszników zachodnich. Wiosną
1935 r. u mającego od wielu lat kłopoty ze zdrowiem Marszałka stwierdzono
raka wątroby. 12 maja 1935 roku Józef Piłsudski umiera. Został
pochowany na Wawelu, serce zaś - zgodnie z Jego ostatnią wolą
- spoczęło w grobie matki na wileńskim cmentarzu na Rossie.
Kalendarium5 XII 1867 - w Zułowie na Wileńszczyźnie urodził się
Józef Klemens - czwarte dziecko Józefa Wincentego Piłsudskiego i Marii z
Billewiczów 1885 - matura i początek studiów medycznych w Charkowie 1887 - pierwsze aresztowanie i zesłanie na pięć lat na Syberię 1893 - początek działalności politycznej w PPS 1900 - ponowne aresztowanie i ucieczka z więzienia 1906 - utworzenie własnej partii PPS - Frakcja Rewolucyjna;
objęcie kierownictwa nad organizacją bojową PPS 1908 - utworzenie we Lwowie Związku Walki Czynnej 6 VIII 1914 - Wymarsz 1. Kompanii Kadrowej z Krakowa 1914 - 1916 - walki Legionów na froncie przeciwko Rosji VII 1917 - "Kryzys Przysięgowy"; aresztowanie i wezwanie
do Magdeburga 22 XI 1918 - objęcie stanowiska tymczasowego naczelnika państwa (11 listopada
przejął władzę nad wojskiem) 1919 - 1920 - dowodzenie działaniami w wojnie
polsko-bolszewickiej jako Naczelny Wódz i Naczelnik Państwa 19 III 1920 - nominacja na Pierwszego Marszałka Polski 1923 - wycofanie się z życia politycznego V 1926 - kierowanie polityką państwa i wojskiem; pełnienie funkcji:
ministra spraw wojskowych i od sierpnia - generalnego inspektora sił zbrojnych
(październik 1926 - czerwiec 1928 i sierpień - grudzień 1930
- premier) 12 V 1935 - śmierć Józefa Piłsudskiego w wyniku
choroby nowotworowej.
